(1629-1632)
 

Դավիթ Դ-ի պես անկարող, Մելքիսեդեկի եւ Սահակի պես արծաթասեր կաթողիկոսների պայմաններում, երբ Մայր Աթոռը պարզապես անշքացել էր, եւ 100 թուման պետական տուրքը չեղյալ հայտարարելու պարագայում, որն անշուշտ Մովսես Տաթեւացու լուրջ հաջողությունն էր, նրա հեղինակությունն աներեւակայելիորեն աճել էր: Ամբողջ ժողովուրդը կամենում էր նրա կաթողիկոսանալը: Հատկապես եռանդուն էին գործում Նոր Ջուղայի եւ այլ քաղաքների հայ իշխանավորները, որոնք կարողացան շահ Սեֆիից արտոնություն ստանալ Մովսեսի կաթողիկոսանալու համար: Նրանք, մի տեսակ, դարձել էին ժողովրդական կամքի արտահայտիչները: Թեեւ նա արդեն, ըստ էության, վարում էր կաթողիկոսությունը, սակայն վարանում էր պաշտոնպես իր վրա վերցնել այդ պաշտոնը, քանի որ դեռ կենդանի էր օրինական կաթողիկոս Դավիթ Դ Վաղարշապետցին: Պատմությունը լռում է այն մասին, թե դա բացատրվում էր նրա համեստությա՞մբ, թե՞ Եկեղեցու կանոնական կարգը չխախտելու մտահոգությամբ, քանի որ դեռ կենդանի էր նաեւ աթոռակից Սահակ Գառնեցին:

Այսպես թե այնպես՝ նա 1628 թվի աշնանը Սպահանից վերադարձավ Էջմիածին, դեռ բավական ժամանակ չձեռնադրվեց, չնայած այն բանին, որ նրա կաթողիկոսանալու համար շահի հրամանն արդեն կար: Խնդրագրեր են գալիս Պարսկաստանից, Քրդստանից եւ, այսպես կոչված, Հռոմստանից, որ նա, հանուն հավատի հաստատության, ընդունի կաթողիկոսությունը: Եկեղեցին, իրոք, անտերունչ էր, եւ բոլորը հասկանում էին, որ այդ վիճակից նրան դուրս բերել կարող է Մովսես Տաթեւացին: Ի վերջո Մովսեսը տեղի տվեց ընդհանուր թախանձանքին եւ 1629 թվի հունվարի 13-ին՝ Ծննդյան ութերորդ օրը, որ երեքշաբթի էր, ձեռնադրվեց Ամենայն Հայոց կաթողիկոս: Ձեռնադրմանը մասնակցեց 12 եպիսկոպոս, որոնց անունները, դժբախտաբար, պատմությունը չի պահպանել: Նույնիսկ հայտնի չէ, թե աշխարհիկներից ովքեր են մասնակցել ձեռնադրությանը, եւ այն ինչպես է ընթացել: Որոշ տեղեկություններ պահպանել են Առաքել Դավրիժեցին եւ նրան հետեւող հեղինակները: Ղ. Ալիշանը, տարօրինակ կերպով, նրա կաթողիկոսությունը դնում է 1630-ին: Մ. Օրմանյանը դա բացատրում է այն իրողությամբ, որ Ա. Դավրիժեցին Շահ-Աբասի մահը սխալմամբ դնում է 1629 թվին եւ այն էլ՝ հունվարի 7-ին: Իրականում Շահ-Աբասը մահացել էր 1628-ին, եւ նրան հաջորդել էր շահ Սեֆին:
 

Մովսեսին իր ձեռնադրության պահից պետք է համարել կաթողիկոս, չնայած դա չէր կարելի, եթե օրինական կաթողիկոսը կենդանի էր կամ էլ պաշտոնապես չէր հրաժարվել հովվապետությունից: Ըստ որում, դա էլ պետք է կատարվեր եկեղեցական ժողովով: Մեզ քաջ հայտնի է, որ Դավիթ Դ Վաղարշապատցին Սպահանում դեռ կենդանի էր, ուստի կանոնական կարգով Մովսեսը կարող էր լոկ աթոռակից համարվել: Սակայն, իրոք, բացառիկ պայմաններն անհրաժեշտ դարձրին Մովսես Գ Տաթեւացու կաթողիկոսանալը: Դավիթն 90-ամյա զառամյալ ծերունի էր՝ անկարող, որ իր գոյությունը քարշ էր տալիս հեռավոր Սպահանում: Նրա լինելը կամ չլինելը ոչ մեկի չէր հետաքրքրում: Սահակը, որին աթոռակից էր հռչակել Մելքիսեդեկը, գտնվում էր փախուստի մեջ: Հայ հասարակությունը նրան չէր ընդունում, ավելին՝ մերժված էր բոլորի կողմից: Նրա կաթողիկոսւթյունը հիմնված էր շահական հրամանի վրա, բայց այդ հրամանն էլ իր ուժը կորցրել էր, քանի որ մեջտեղ էր եկել շահ Սեֆիի հրամանը: Հիրավի, դժվար չէ տեսնել, որ Մովսեսի կաթողիկոսությունն այլընտրանք չուներ: Դրան գումարվեց այն, որ եկեղեցականները տարբեր կողմերից հավաքվել էին եւ ժողով գումարել՝ գահակալության հարցը վճռելու համար: Պետք էր նաեւ մյուս կաթողիկոսների գահազրկությունն ընդունել եւ հաստատել: Այնպես որ՝ 1629 թվից էլ պիտի հաշվել Մովսես Գ Տաթեւացու հովվապետությունը: Որոշ հեղինակներ նրան տալիս են նաեւ Սյունեցի, իսկ որոշներ էլ՝ Խոտանանցի մականունը: Սակայն Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն կանգ է առնում Տաթեւացի մականվան վրա, որը, մի տեսակ, նվիրգործված էր եւ ընդհանրացած:

Իրեն շուտով զգացնել տվեց Սահակ Գառնեցի աթոռակից կաթողիկոսը, որը փախել էր Վան: Նա Բաղեշից այն կողմ չանցավ եւ Կ. Պոլիս էլ չգնաց: Դժվար չէ կռահել, որ լավ ընդունելության չէր արժանացել: Սահակը, իմանալով Մովսեսի ձեռնադրության մասին, փորձեց ընդդիմադիր գործակիցներ գտնել, բայց ամենուրեք մերժվեց: Նրան պաշտպանեց միայն Պողոս Այնթապցի վարդապետը, որը Կիլիկիայի Հովհաննես Այնթապցի կաթողիկոսի եղբորորդին էր: Այլ խոսքով՝ նա չէր ենթարկվում Մայր Աթոռ Էջմիածնին: Նա հանձն առավ գնալ Կ. Պոլիս եւ սուլթանական կառավարությունից հրաման բերել՝ նրա կաթողիկոսությունը ճանաչելու վերաբերյալ: Բայց դա իզուր քայլ էր, քանի որ շահական իշխանությունները չէին ճանաչի սուլթանական հրամանը: Ծայրահեղ դեպքում Սահակը եկեղեցական նոր հերձված կարող էր հաստատել՝ նոր կաթողիկոսություն հիմնելով Գլակա Ս. Կարապետ վանքում: Զաքարիա Վանեցին հաճույքով ընդունեց Պողոս Այնթապցուն եւ հանձն առավ Սահակի գործն առաջ մղել: Պատճառն այն էր, որ Մովսես Տաթեւացին եղել էր Գրիգոր Կեսարացու, այսինքն՝ իր հակառակորդի աշակերտը:

Միայն Կեսարացուն հակադրվելու համար նա պատրաստ էր ամեն ինչ անել: Եվ, իրոք, նա Սահակի համար ձեռք բերեց այդ հրովարտակը՝ Մուրադ Դ սուլթանի կառավարության կողմից: Սակայն հրովարտակն ստացվեց առանց մեծ եպարքոսի համաձայնության, որը մեկնել էր՝ Միջագետքի ապստամբ քրդերին ճնշելու եւ պարսիկների դեմ պատերազմելու: Վանի հայ գլխավորները՝ Ամիրխան Խանենցը, Թումեն, Շիրակը, Միրաքը, Փոլադը եւ Սարուխանը, փորձեցին Սահակին այդ մտքից ետ կանգնեցնել: Մովսես կաթողիկոսի ուղարկած նվիրակ Փիլիպոս Աբակեցին էլ, նրանց միանալով, խոստացավ, որ Կուռուպաշի Ս. Խաչ վանքը՝ իր բոլոր հասույթներով, կհանձնի Սահակին: Ավելին. նվիրակն էլ խոստացավ եւս 300 ղուռուշ գումար, միայն թե եկեղեցական նոր պառակտում տեղի չունենա: Սակայն Սահակը լսել անգամ չէր ուզում: Նրան հաղորդել էին, որ գործակիցը բերում է իր բաղձալի հրովարտակը:

Սահակը եւ Պողոս Այնթապցի վարդապետը հանդիպեցին Դիարբեքիրում, որտեղ գտնվում էր Խուսրեւ մեծ եպարքոսը: Նրանք ուզում էին, որ նա գործադրի բերած հրովարտակը: Այս անգամ էլ Դիարբեքիրի իշխանավորներից Երեմիան եւ Մաքսուտը, Ռահիջան Վանեցին եւ քաղաքի առաջնորդ Բարսեղ Ամդեցին, որ Սրապիոնի աշակերտն էր եղել ու հաջորդը, խնդրեցին Սահակին այդ մտքից ետ կանգնել եւ Եկեղեցին չբաժանել: Նրան խոստացան ուզած թեմը, 500 ղուռուշ, եւ որ Էջմիածնի նվիրակը չի հաճախի նրա թեմ: Մովսեսն էլ նամակ գրեց Սահակին, սակայն վերջինս դրան չհամաձայնեց եւ դիմեց Խուսրեւին՝ հրովարտակը գործադրելու համար խոստանալով տարեկան 10000 ղուռուշ տուրք մուծել: Այդ ժամանակ Բարսեղ եպիսկոպոսը եւ մյուս իշխանավորները դիմեցին Խուսրեւ փաշային՝ մեծ եպարքոսին՝ բացատրելով Սահակի նպատակը եւ նրա բերելիք վնասը: Սա էլ պատասխանեց. «Անխե՛լք հայեր, ես ինչպես մերժեմ, երբ նա 10000 ղուռուշ է խոստանում մուծել պետական գանձարան»: Դրան Ռահիջան Վանեցին պատասխանում է, որ եթե նա մտադիր է 10000 ղուռուշով հայ ազգը վաճառել, ապա ինքը պատրաստ է 20000 ղուռուշ տալ:

Հիանալի օրինակ, թե ինչ սկզբունքով էին տրվում պետական հրովարտակները: Խուսրեւ փաշան որոշում է հարցը հետաձգել, իսկ Ռահիջան Վանեցին նրա ուշադրությունը սեւեռում է այն փաստի վրա, որ Սահակը, առանց նրան դիմելու, անմիջականորեն դիմել է Կ. Պոլիս: Խուսրեւը դրանից նեղսրտում է եւ Սահակին կանչելով՝ բացատրություն է պահանջում, թե ինչու նախապես իրեն դիմելու փոխարեն ձանձրացրել է սուլթանին: Սահակը գոհացուցիչ պատասխան տալ չի կարողանում, եւ փաշայի հրամանով ուղարկողին էլ, գնացողին էլ ֆալախայի մեջ են դնում եւ բրածեծ անում: Հրամանը դաժանորեն իրագործվում է, եւ ազատության համար կրոնափոխություն է առաջարկվում: Գանգատավորները վախենալով, որ Սահակը եւ Պողոս վարդապետը կարող են տկարանալ եւ իսլամանալ, շատ փող են խոստանում եւ միջնորդի միջոցով դիմում են Խուսրեւ մեծ եպարքոսին: Այս ձեւով նրանք կարողանում են ազատ արձակել նրանց, իսկ վերջիններս ամոթից այլեւ չեն համարձակվում շրջել ժողովրդի մեջ: Կիլիկիայի կաթողիկոսը փորձում է այս առիթով մեղադրել Մայր Աթոռին, թե Սահակին եւ Պողոս վարդապետին տաճկացնել են տվել՝ տարբեր տանջանքների ենթարկելով, սակայն Առաքել Դավրիժեցին պարզ նշում է, որ Էջմիածնի կողմնակիցներն ամեն ինչ արել են, որ եկեղեցական պառակտում թույլ չտան: Ավելորդ է ասել, որ Սահակի իրավունքը բռնաբարված չէր, քանի որ նա ուզում էր կաթողիկոս դառնալ օսմանյան Հայաստանում, ավելի ճիշտ՝ այն մասերում, որոնք գտնվում էին Կիլիկիայի եւ Աղթամարի կաթողիկոսությունների ազդեցությունից դուրս: Մի խոսքով՝ Սահակի նպատակը հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծելն էր: Այս դեպքերը կատարվեցին 1630 թվի ձմռանը, երբ Խուսրեւ մեծ եպարքոսը գտնվում էր Դիարբեքիրում: Սահակը խայտառակ կերպով ձախողվեց:

Այդ ամբողջ ընթացքում Մովսես կաթողիկոսն զբաղված էր Մայր Աթոռի բարենորոգությամբ: Անշուշտ, 1627 թվի հունիսի 27-ից սկսելով իր շինարարական գործունեությունն Էջմիածնում՝ նա արդեն որոշակի հաջողությունների էր հասել, սակայն էլ ավելի բուռն թափով շարունակեց իր ձեռնարկները կաթողիկոսանալուց հետո: Նրան զգալիորեն օգնեց ժողովրդի մեջ տիրող խանդավառությունը՝ կապված իր կաթողիկոսական աթոռ բարձրանալու հետ: Նրա ուղարկած նվիրակները շրջում էին երկրով մեկ եւ դրամ էին հանգանակում էջմիածնի վերանորոգման համար: Նա մեծ աշխատանք տարավ Էջմիածնի կալվածական եւ ստացական իրավունքները պաշտպանելու ուղղությամբ:
 

Սակայն դրանց մանրամասնություններին անդրադառնալը դժվար է՝ նյութի սակավության պատճառով: Դավթի, Մելքիսեդեկի եւ Սահակի անխոհեմ կերպով վատնելը, եկեղեցու սպասքը գրավ դնելը ծանր հարվածի տակ էին դրել ազգային ստացությունների մեծ մասը, ուստի պահանջվում էր խելոք եւ խղճմիտ գործունեություն, որ վիճակը շտկվեր, օրինական ձեւերով դրանք ազատվեին եւ հաստատվեին վավերական կալվածագրերով: Նրա այդ ազգանվեր գործը շարունակեցին նրա հաջորդները:

Մովսեսը Եկեղեցին պայծառացրեց հարմար եւ հաստատուն ժամակարգությամբ, այսինքն՝ հասարակաց աղոթքը կարգավորեց: Նա ոչ թե նոր կարգադրություններ էր անում, այլ վերականգնում էր խաթարված կարգերը: Սակայն, իրավամբ, նրան է պատկանում մի կարգադրություն՝ կապված «Օրհնություն» շարականների հետ: Նրա աշակերտ եւ գործակից Խաչատուր Կեսարացի վարդապետի վկայությամբ՝ նա սահմանել է օրհնության տասը շարական՝ հենվելով Ստեփանոս Սյունիի պատրաստած տասը պատկերով «Ավագ» օրհնությունների վրա: Բայց դա էլ, ըստ էության, նրա հնարածը չէր, քանի որ Մեծ անապատի առաջնորդ Սարգիս Պարոնտերը դա սահմանել էր իր վանքում: Համաձայն տեղեկությունների՝ դա վճռական պահանջ էլ չէր, այլ թողնվում էր կատարողի կամքին:

 

Մովսեսին են վերագրվում նաեւ Հռոմի հետ ունեցած ինչ-ինչ հարաբերություններ: Դրանց մեծ կարեւորություն են տալիս հռոմեադավանները՝ փորձելով շահարկել թե՛ նրա անունը եւ թե՛ համբավը: Մ. Չամչյանի համաձայն՝ 1629 թվին նա արդեն նամակ է ուղարկել Հռոմի պապին: Մեկ ուրիշ նամակ էլ նա թվագրում է 1631-ով, որն ստանալուց հետո Ուրբանոս պապը Պողոս Փիրոմալի դոմինիկյան քահանային ուղարկել է Մովսեսի մոտ: Մովսեսն իբրեւ թե նրան շատ լատինամետ հայտարարություններ է անում եւ նամակ հանձնում 12 եպիսկոպոսների անունից, եւ այդ նամակը հիշյալ քահանան տանում է Նախիջեւանի ունիթորներին եւ այնուհետեւ ուղարկում Հռոմ:

Երկրորդ անգամ Էջմիածին գալիս նա մահմեդական իշխանի կողմից կասկածվում է եւ գանակոծվում: Նա բանտում մնում է 22 ամիս եւ ապա միայն ազատվում: Չմտնելով այդ նամակների ժամանակագրության մեջ, որ բոլորովին անտեղի է, նշենք, որ այդ նամակների պատճենները, եթե դրանք, իհարկե, գրվել են, չեն պահպանվել: Բնական է, որ ստուգելու հնարավորություն էլ չկա ասվածների կապակցությամբ: Իսկ մեր ազգային հեղինակները դրանց մասին լիակատար լռություն են պահպանում: Համենայն դեպս, պետք է տարբերել նամակի մեջ ասված քաղաքավարական արտահայտություններն իրական պաշտոնական դավանության ուղղությունից: Հազիվ թե կարելի է կասկածել, որ Մովսեսը, որ այնքան ջանք էր թափել Մայր Աթոռը բարձրացնելու համար, կարող էր որեւէ զիջում կատարել Հռոմեական Եկեղեցուն: Սակայն այդ չի նշանակում, որ նա փորձ չի արել ձեռք բերելու պապականության բարյացակամությունը: Նա այդ կարող էր անել առաջին հերթին Եվրոպայի հայ համայնքների դիրքը պաշտպանելու համար: Մովսեսը կարող էր անգամ հայտարարել Հռոմի Եկեղեցու հետ սիրո միաբանության մասին: Բայց դա բոլորովին էլ ոչինչ չէր նշանակում, քանի որ Հայոց Եկեղեցին սիրո միաբանություն պահպանում էր բոլոր Եկեղեցիների հետ: Մովսեսին պապականության հետ հարաբերությունների մղել էր, թերեւս, լեհահայության խնդիրը:

Գրիգոր Կեսարացին, որ զայրացած վերադարձել էր Կամենեցից եւ իմացել, որ իր սանը կաթողիկոս է դարձել, դիմում է Մովսեսին, որ նա բանադրանքի ենթարկի Նիկոլ Թորոսովիչին: Կեսարացին դրա կարիքն ուներ, որովհետեւ իր բանադրանքն անհետեւանք էր մնացել: Որքան էլ Նիկոլը ձեւ էր անում, թե ինքը կարեւորություն չի տալիս Կեսարացու բանադրանքին, ելնելով ժողովրդական վերաբերմունքից, 3000 ղուռուշ ճանապարհածախս հավաքելով ժողովրդից, Լվովից մեկնում է Կ. Պոլիս, իսկ այնտեղից էլ՝ Կեսարիա՝ մեղա գալու նպատակով: Սակայն Պրուսա հասած ժամանակ հանդիպում է Արիստակես Խարբերդցի վարդապետին, որը զայրացած էր Կեսարացու վրա՝ փոխանորդների կողմից իր հալածվելու համար: Արիստակեսը խոստանում է նրա բանադրանքը վերացնել, եւ Նիկոլն էլ ուրախությամբ համաձայնում է: Նիկոլը միայն նամակով հայտնում է, որ ինքը հիվանդացել է եւ ընկել անկողին:

Կեսարցին հավատում է, խղճում եւ բանադրանքը հանելու նամակ է ուղարկում: Նիկոլն էլ ստանալով իսկույն ետ է վերադառնում Լվով, որտեղ ժողովուրդը, այն տեսնելով, միաբանվում է եպիսկոպոսի հետ: Կեսարացին լուր է առնում իրեն խաբելու մասին, ուստի նզովքը վերանորոգում է եւ լվովցիներին հայտնում, որ առաջին նզովքը շարունակում է պահպանվել Նիկոլ Թորոսովիչի վրա: Ահա այդ ժամանակ է, որ իր բանադրանքն ամրապնդելու համար՝ Կեսարացին դիմում է Մովսես Տաթեւացի կաթողիկոսի օգնությանը, որ նա էլ բանադրի Նիկոլ եպիսկոպոսին: Մովսեսը, միանգամայն վստահելով իր ուսուցչին, բանադրում է Նիկոլ Թորոսովիչին՝ հավանբար 1629 թվին: Թերեւս այդ ժամանակ էլ գրել է պապին: Մովսեսը կամենում էր իր իշխանությունը պահել Արեւմուտքում գտնվող հայերի վրա եւ ոչ թե հպատակվել պապին: Նամակը գրելուց հետո Մովսեսը Լեհաստան ուղարկեց Խաչատուր Կեսարացի վարդապետին: Նիկոլը հանդգնեց անարգել նաեւ կաթողիկոսական բանադրանքը, ուստի Մովսեսն իրավունք էր տվել իր նվիրակին՝ կարգալույծ անելու Նիկոլ Թորոսովիչ եպիսկոպոսին: Լվովցիները բացարձակապես երես էին թեքել Նիկոլից, ուստի Խաչատուր վարդապետը, չհանդուրժելով Նիկոլի նախատինքները եւ ըմբոստանալը կաթողիկոսական հրամաններին, կրկնում է անեծքը, որից հետո քաղաքի դատավորները եկեղեցին փակում են եւ դատ սկսում Նիկոլի դեմ՝ Էջմիածնի նվիրակի նախագահությամբ: Տեսնելով, որ հարցը բարդանում է, Խաչատուր Կեսարացի վարդապետը կամենում է հաշտության եզրեր գտնել: Նիկոլը սպառնում է դիմել արքունի դատարան, սակայն դատավորներն ասում են, որ հայերի գործերը քննելու համար արքունիքից արտոնություն ունեն: Վեճը շարունակվում է, որովհետեւ երկու կողմն էլ զիջելու միտք չուներ:

Ինչեւէ, այս ամենը տարավ այն բանին, որ Նիկոլը որոշեց կաթոլիկանալ, որպեսզի այդ ճանապարհով հակառակորդներին հաղթի: Նա լատին ճիզվիտ հոգեւորականների օժանդակությունն ստանալու համար հրապարկավ կաթոլիկություն ընդունեց: Դա տեղի ունեցավ 1630-ին: Սակայն նա իրավունք չուներ Լվովի ժողովրդին կաթոլիկ հայտարարելու: Լեհական արքունիքն ուժով ստիպեց հայերին կաթոլիկանալ: Լեհ պաշտոնյաները ջարդեցին եկեղեցու դուռը, քանի որ հայերն այն չէին բացում Նիկոլի առաջ, եւ նրան հանձնեցին եկեղեցին՝ իր ողջ ունեցվածքով: Միայն թանգարանում հազարից ավելի գիրք կար՝ ոսկետուփ կազմով, եկեղեցական զանազան զարդեր, սպասք ու հագուստներ, մուրհակներ եւ այլն, որոնք հանձնվեցին կաթոլիկ դարձած Նիկոլ եպիսկոպոսին, իսկ ժողովուրդը բռնի կաթոլիկացվեց: Սա էր հռոմեադավանների հայտարարած մեծ հաղթանակը:

Նիկոլի հակառակորդները լեհական իշխանությունների կողմից ենթարկվում էին հալածանքների: Շատերը բանտ նետվեցին կամ տուգանքի ենթարկվեցին: Սակայն Նիկոլը չարժանացավ ժողովրդի համակրանքին: Բոլորը նրանից երես թեքեցին՝ բացառությամբ որոշ ազգականների եւ մեկ կամ երկու քահանայի: Նրանցից է եղել է Արսեն անունով մի քահանա:
Բռնությունների ենթարկվեց նաեւ Խաչատուր Կեսարացի նվիրակը, որին մի պահ Նիկոլն ուզեց իրեն կամակից դարձնել: Խաչատուրը չհամաձայնեց եւ անգամ փորձեց Նիկոլին հավատքի բերել, բայց ոչնչի չհասավ: Լեհերն օր առաջ Խաչատուրին երկրից վտարեցին՝ չնայած սառնամանիքին: 1631 թվին նրան արտաքսեցին, եւ նա եկավ Էջմիածին ու հաղորդեց իրերի վիճակը: Եթե Մովսեսը հռոմեադավանությանը հարած լիներ, ինչպես փորձում են ցույց տալ հռոմեադավանները, ապա նա ոչ թե պետք է սգար կատարվածի համար, այլ ուրախ լիներ:

Նվիրակի հեռանալուց հետո Նիկոլը միայն հալածանքներն ուժեղացրեց: Այնպիսի հալածանքներ էին, որ հայերը տեսել էին մահմեդական իշխանների օրոք: Քահանաներին ու գլխավորներին բանտ էր նետում եւ 300-400 ղուռուշ ստանալով՝ նոր միայն ազատ էր արձակում: Մեռել թաղելու եւ վրան քար քաշելու վրա արգելք էր դնում, մկրտությունն ու պսակն արգելում էր, եթե հռոմեադավանություն չընդունեին կամ եթե ծանր տուգանք չվճարեին: Մեռելները երբեմն օրերով անթաղ էին մնում: Ամեն ինչ խախտվում էր: Լվովցիները պնդում էին իրենց արտոնությունների վրա, որոնցից կարեւորը դավանանքի ազատությունն էր: Ինչ վերաբերում է Մովսեսի նամակներին, ապա նա կամենում էր ողոք լեզվով խնդրել իր ժողովրդի համար, որ վերադարձնեն նրան իր եկեղեցիները: Դրան ի պատասխան՝ Վլադիսլավ Է-ն կարգադրեց եկեղեցիներից մեկը հայադավաններին թողնել:

1632-ին Լեհաստանում էր գտնվում Հովհաննես Խուլը: Նրա գտնվելու ժամանակ էլ մահացավ Սիգիզմունդ թագավորը: Նա ականատեսն է եղել այդ ամենի, թեեւ ո՛չ Դավրիժեցին եւ ո՛չ էլ լատին հեղինակները նրա անունը չեն տալիս: Լոկ կարելի է ենթադրել, որ նա քաջալերել է Նիկոլին, չնայած պետք է որ հակառակ ընթացք որդեգրած լիներ:

Նա՝ որպես նախկին պատրիարք եւ եպիսկոպոս, չէր կարող անծանոթ մնալ Լվովում, եւ նրա անվան շուրջը եղած լռությունն ավելի շուտ անարգանք է նրա հասցեին: Խուլին լավ է բնորոշել լվովցի մի հայ քահանա. մեղավոր մարդ, որը դավաճանել է Լուսավորչի օրենքին, գովել Նիկոլի բռնած դիրքը եւ որտեղ նստեր՝ հայերին էր հայհոյում:

Որոշ տեղեկությունների համաձայն՝ պատվվել է լեհաց թագավորից եւ թագուհուց, բայց զարմանալի է, որ նրա մասին լռում են լատին պատմիչները:

Մովսես Տաթեւացին, չնայած հռոմեադավան հեղինակների հայտարարություններին (Մ. Չամչյան, Պալճյան, Ըստակարյան, Ազարյան, Գալեմքարյան եւ ուրիշներ), երբեք էլ հավանություն չի տվել Նիկոլի արարքներին: Եթե նա նամակ էր գրում, ապա՝ Լեհաստանի հայադավաններին չհալածելու համար: Կիլիկիո Սիմեոն Սեբաստացի կաթողիկոսը Սսի աթոռը պաշտպանելու համար ամեն տեսակի լուտանք է թափում Էջմիածնի դեմ: Նրա գործի համաձայն՝ Մովսեսի նամակը Հռոմում տեսնում է Խուլը եւ պատճենելով այն՝ պատճենն ուղարկում է Կ. Պոլիս, որից էլ ընդօրինակել է նաեւ Սիմեոնը: Գրիգոր Կեսարացին այդ ընդօրինակությանը ծանոթ չի եղել, որովհետեւ քննադատում է նրա անախորժելի համբավը, տրտմաձայն զրույցը եւ ցավագին ասացվածքները: Եթե նրան հավատանք, ապա Մովսեսը, իբր, ընդունել է նաեւ Քաղկեդոնի ժողովը եւ որ, իբր, Խուլի եւ Նիկոլի պես պաշտոնապես հարել է հռոմեադավանությանը:

Մովսեսի արածը պարզապես, Հռոմի պապին շահագրգռելու միջոցով, հայադավանների պաշտպանությունն էր, որպեսզի նրանց վրա Լեհաստանում կամ այլուր բռնություններ չկիրառվեն, որ հայադավանությունը պահպանվի, որը կատարելապես ուղղափառ է եւ ճշմարիտ: Հնարավոր է, որ Մովսեսն ավելացրած լինի, թե Հայոց Եկեղեցին հիմնական եւ էական կետերում հռոմեականությունից տարբեր չէ:

Մովսեսը մահացավ 1632 թվի մայիսի 14-ին, սակայն մահվան պարագաները հայտնի չեն: Տարիքը շատ մեծ լինել չէր կարող, քանի որ Գրիգոր Սրապիոնի կաթողիկոսության ժամանակ՝ շուրջ 1600-ին, 15 տարեկանում աբեղա է ձեռնադրվել: Հետեւաբար նա մահացավ շուրջ 50 տարեկանում: Նա իր ամբողջ կյանքում անխոնջ նվիրվեց Հայոց Եկեղեցուն եւ պայծառացրեց այն իր կաթողիկոսական արդյունավետ գործունեությամբ: Հավանաբար նա իր մահկանացուն կնքեց որեւէ հանկարծահաս հիվանդությունից, երբ գտնվում էր Երեւանի՝ իրեն շատ սիրելի Ս. Անանիայի վանքում: Երեւանցիները նրան հողին հանձնեցին Կոզեռնի գերեզմանատանը՝ Կոնդում (Սբ Զորավոր եկեղեցու կողքին):

Մովսեսի մասին վկայված է նաեւ, որ նա մաքրակենցաղ էր ու սրբասնունդ, երկայնամիտ ու ողորմած, զորավոր էր աստվածաշնորհ վարդապետությամբ եւ քաղցր քարոզությամբ: Նրա կաթողիկոսությունը Հայոց Եկեղեցու համար մի ամբողջ դարագլուխ է կազմում, քանի որ նրանով փակվեց այն եղկելի շրջանը, որի մեջ գտնվում էր Մայր Աթոռ Էջմիածինը:

Շատ քիչ մխիթարական արդյունքներ պարգեւեց 1441-1629 թթ. միջոցը, որը կազմում է շուրջ երկու դար: Միակ սփոփանքն այն էր, որ պահպանվեց աթոռի շարունակականությունը: Մովսեսն իրեն աթոռակից չվերցրեց եւ անգամ այդ մասին չմտածեց էլ: Եվ դրանով այդ տարադեպ սովորությունը վերջ գտավ: Եկեղեցին իր վերաբերմունքը Մովսես Գ Տաթեւացու նկատմամբ արտահայտեց նրանով, որ նրա անունը հիշվում է ամենօրյա պատարագի մեջ՝ եռամեծ հովիվների ու հովվապետերի շարքում՝ Գրիգոր Տաթեւացու անվան կողքին: Լոկ զարմանալի է, որ ո՛չ «Տօնացոյց»-ը եւ ո՛չ էլ «Յայսմաւուրք»-ը տակավին չեն արձանագրել նրա անունը: