(574-604)
 

Մովսես Բ Եղիվարդեցին ծնվել է Արագածոտն գավառի Եղիվարդ կամ ներկայումս Եղվարդ կոչվող գյուղում: Երիտասարդությունն անցկացրել է հայրապետանոցում, որտեղ եւ ստացել է հոգեւոր կրթությունը: 574 թվին ընտրվել է Հայոց կաթողիկոս, երբ հաշտություն էր կնքվել Սասանյան Պարսկաստանի եւ Բյուզանդիայի միջեւ, սակայն ստեղծված կացության հետ չհաշտված հայերը շարունակում էին իրենց ելույթները Հայաստանի տարբեր նահանգներում: Մովսես Եղիվարդեցին կաթողիկոսական աթոռ բարձրացավ, երբ երկիրը խորապես զգում էր առաջնորդի կարիք, առավել եւս, որ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը երկրից բացակայում էր, իսկ ժողովուրդը նոր առաջնորդ չէր ծնել:
Հին պատմագիրների եւ գավազանագրքերի համաձայն՝ Մովսես Բ-ն հովվապետեց երեսուն տարի, հետեւաբար նա իր մահկանացուն կնքեց 604 թվին: Նրա հայրապետության տարիները համընկան պարսից արքայից արքաներ Խոսրով Ա Անուշիրվանի վերջին 4, Որմիզդ Դ-ի 12 եւ Խոսրով Բ Փարվեզի առաջին 14 տարիներին, իսկ Բյուզանդիայում՝ Հուստինոս Բ-ի վերջին 4, Տիբերիոսի (Տիբեր) 4, Մավրիկիոսի (Մորիկ) 20 եւ Փոկասի առաջին 2 տարիներին:
Հիշյալ շրջանում Հայաստանը դարձավ պարսկա-բյուզանդական պատերազմների թատերաբեմ, որի արդյունքում երկիրն ավերվեց, բնակչությունը ենթարկվեց կողոպուտի ու զանազան արհավիրքների եւ ծանր կորուստներ ունեցավ: Ժողովուրդը գտնվում էր տարտամ եւ հուսահատական վիճակում՝ ստիպված լինելով խուսանավել երկու հզոր տերությունների միջեւ, որոնք գայթակղիչ խոստումներ էին տալիս եւ դաժան միջոցների դիմում, երբ հայերը փորձում էին հակվել մեկի կամ մյուսի կողմը:
Մովսես Բ կաթողիկոսի կարեւոր ձեռնարկումներից մեկը եղավ տոմարի նորոգության խնդիրը: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ այն հաստատուն կերպով կապվում է նրա անվան հետ, չնայած որոշ ուսումնասիրողներ փորձում են դա աղերսել Ներսես եւ Հովհաննես կաթողիկոսներին: Հայտնի է, որ տոմարական խնդիրները մեջտեղ եկան 552-ին Անդրեասի երկերյուրյակի ավարտումից հետո, երբ զատկական հաշիվները դադարեցին համապատասխանել Անդրեասյան շրջանին: Խնդիրը զուտ հայկական չէր, այլ՝ համընդհանուր կայսրության բոլոր Եկեղեցիների համար եւս, ուստի եւ տոմարական նոր շրջան կազմելու եւ զատկական նոր ցուցակ ստեղծելու նպատակով Ալեքսանդրիայի 36 նշանավոր գիտնականներից բաղկացած խումբը, Էաս Ալեքսանդրացու ղեկավարությամբ 561 թվին հավաքվելով, կազմեց հինգ հարյուրյակը կամ Էասյան շրջանը, որը բաղկացած էր 532 տարիներից (ՇԼԲ): Հինգհարյուրյակի կազմության գաղափարը շատ պարզ է: Զատկի օրերը որոշվում էին երկու իրողությամբ՝ լուսնի լրման եւ շաբաթվա օրերով, քանի որ կարգ էր այն նշել կիրակի օրը եւ ոչ թե շաբաթվա որեւէ օր, երբ լուսինը լրանում է: Լուսնի օրերը տրվում էին վերադիրներով, որոնց պարբերաշրջանը, որ բաղկացած էր 19 տարիներից, իննեւտասնյակ կոչվեց, իսկ շաբաթվա օրերը մատուցվում էին յոթներյակներով, որոնց շրջանը 28-ն էր: Ուստի պետք էր ունենալ մի այնպիսի մեծ թիվ, որը հավասարապես բաժանելի լիներ թե՛ 19-ի եւ թե՛ 28-ի վրա, որպեսզի երկու շրջաններն էլ հնարավորություն ունենային միաժամանակ սկսվել եւ ավարտվել: Դա երկուսի բազմապատկումից ստացված թիվն էր՝ 532: Էասյան շրջանը ներկայացվեց կայսրին, որը ստիպեց Կոստանդնուպոլսի աթոռին եւս զբաղվել այդ խնդրով: Մայրաքաղաքի գիտունները՝ Իրիոն Բյուզանդացու նախագահությամբ, ընդհանուր առմամբ այն ընդունելի համարեցին, սակայն լուսնի լրումների հաշվի մեջ չորս ճշտումներ մուծվեց, որի հետեւանքով լուսնի լրումը, փոխանակ կիրակիի սկիզբն ընկնելուն, տեղափոխվում էր շաբաթ օրվա վերջը՝ հնարավորություն տալով հաջորդ կիրակի օրը Զատիկը տոնել եւ ոչ թե 7 օր հետաձգել, ինչպես արել էր Էասի տոմարագիտական խումբը: Շրջանի այդ չորս տարիները Ծռազատիկ կոչվածներն են, որոնք Էասի խումբը դնում էր ապրիլի 13-ին, իսկ Իրիոնինը՝ ապրիլի 6-ին: Սամվել Անեցու պատկերավոր արտահայտությամբ՝ «Իրիոն պատառեաց զկանոն զատկին»: Էասի խմբի կազմած շրջանի 9-րդ տարում, այսինքն՝ 570 թվին, եղավ առաջին Ծռազատիկը:
Մ. Օրմանյանը, անդրադառնալով տոմարական այս խնդիրներին, գտնում է եւ թերեւս իրավունք էլ ունի, որ հայերը 552 թվին չէին կարող տոմարը նորոգել, եթե անգամ Ալեքսանդրիայի աթոռը դրան անդրադարձավ միայն 9 տարի անց: Եթե դրան ավելացնենք նաեւ այն իրողությունը, որ հայերի ընդունածն էլ Էասյան շրջանն էր, ուստի այն կարող էր հայ իրականություն մուտք գործել 561 թվից որոշ ժամանակ անց, ապա պարզ կդառնա, որ 552 թվին Հայաստանում ոչ մի կերպ չէին կարող լուծել տոմարի խնդիրները: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ 561-ին կաթողիկոս էր Հովհաննես Գաբեղյանը՝ 564-ից սկսվեցին Սուրեն մարզպանի հալածանքներն ու հարստահարությունները, 571-ին տեղի ունեցավ հայերի ապստամբությունը, 572-ին կաթողիկոսը ստիպված եղավ երկիրը լքել, Մաղաքիա Օրմանյանը գտնում է, որ մինչեւ Հովհաննես Գաբեղյանն անհրաժեշտ տեղեկություններ ստացավ Էասի շրջանի վերաբերյալ, այլեւս հնարավոր չեղավ տոմարական խնդիրներով զբաղվել, եւ Հայոց Եկեղեցին առժամանակ Զատիկը տոնեց առանց հաստատուն ցուցակի: Եվ միայն Մովսես Բ կաթողիկոսն էր, որ ձեռնամուխ եղավ տոմարական նոր շրջանի ընդունմանը: Չնայած Էասյան շրջանն արդեն կազմված էր, եւ այն Հայոց Եկեղեցին ընդունեց, անհրաժեշտ էր, որ տոմարական նոր շրջանը, որ կազմված էր հռոմեական ամիսներով, վերակազմվեր հայկական ամիսների համաձայն, հռոմեական նահանջ տարիները փոխանցվին հայկական շարժական տոմարին, որպեսզի վերջինը նույնպես անշարժ դառնար եւ միաժամանակ հարմարվեր Հայկյան շրջանի հաշիվներին: Ըստ որում՝ ուշադրությունից դուրս չպետք է մնային Էասյան եւ Իրիոնյան շրջանների տարբերությունները, որով Հայոց Եկեղեցին կատարյալ տոմար ձեռք կբերեր:
Մովսես Եղիվարդեցու հրամանով՝ հավանաբար 584 թվին Դվնում հրավիրվեց ժողով՝ հայ քերթողների եւ գիտունների մասնակցությամբ, որը Գլակա Սբ Կարապետ վանքի առաջնորդ Աթանաս Տարոնեցու գլխավորությամբ լուծեց տոմարական խնդիրը: Հայ քերթողները նախապատվությունը տվեցին Էասի շրջանին, որը հայերի կողմից հակաքաղկեդոնականության մի նոր դրսեւորում էր:
Հայոց թվականի սկիզբը 552 թիվն է, որը որեւէ արժանահիշատակ իրադարձության հետ կապված չէ: Այն պարզապես Անդրեասյան երկերյուրյակի լրման տարին է:
Հայերը, ըստ էության, փորձեցին տոմարական նոր շրջանը սկսել Անդրեասի ցուցակի ավարտով: Տոմարական նոր ցուցակը երբեմն կաթողիկոսի անունով կոչվել է նաեւ «Մովսէսի թուական»: Եվ 532 տարի անց, երբ այս տոմարական շրջանն ավարտվեց, Հովհաննես Սարկավագ վարդապետը ձեռնամուխ եղավ նոր տոմարական ցուցակի ստեղծմանը: Հասկանալի է, որ կիրառության մեջ մտնելով միայն Մովսես կաթողիկոսի օրերում՝ Հայոց թվականը 1, 2, 3 եւ հաջորդող մի քանի տասնյակ տարիները չունեցավ: 552 թվին հուլիսի 11-ը համապատասխանում էր Ամանորին կամ նավասարդի 1-ին, սակայն հայոց տոմարի համաձայն՝ նավասարդի 1-ը համընկնում էր հռոմեական տոմարի օգոստոսի 11-ին: Հետեւաբար, հայոց շարժական տոմարով, 428 թվին էր, որ 1460 տարվա պարբերաշրջան ունեցող հայոց տոմարի նավասարդի 1-ը կրկին համընկել էր օգոստոսի 11-ին, որը մեզ իրավունք է տալիս ասելու, որ հայոց Հայկյան թվականը պետք է ծնունդ առներ ոչ թե 2492 թվին, ինչպես սովորաբար ընդունված է գրականության մեջ, այլ՝ 1032 թվին: Չնայած Հայոց թվականը սկսվեց 552 թվից, այսինքն՝ Անդրեասի ցուցակի ավարտով, երբ, ինչպես նշվեց, նավասարդի 1-ը համապատասխանում էր հուլիսի 11-ին, ավանդույթի ուժով՝ հայոց նոր անշարժ տոմարի սկիզբը համարվեց օգոստոսի 11-ը: Պատմիչները Հայոց թվականի ընդունումը սովորաբար դնում են Մովսես կաթողիկոսի աթոռակալության տասներորդ տարում, չնայած որոշ ուսումնասիրողներ հակված են այն թվագրելու 574-ով: Սակայն, ելնելով առկա վավերագրական նյութից, պետք է նախապատվությունը տալ 584 թվին, որը Մովսես հայրապետի աթոռակալության տասներորդ տարին էր:
Մովսես Եղիվարդեցու հայրապետությունը համընկավ պարսկա-բյուզանդական ամենաարյունահեղ պատերազմներից մեկին, որի հետեւանքով Հայաստանը 591 թվին երկրորդ անգամ բաժանվեց երկու տերությունների միջեւ, եւ Բյուզանդիան տիրացավ Հայաստանի մեծ մասին, այդ թվում՝ Հայկական մարզպանության գերակշիռ տարածքին: 574 թ. կնքված հաշտությունը պատերազմող կողմերին խաղաղություն չբերեց: Շուտով Հայոց մարզպանությունում մարզպան նշանակված Միհրան Մեհեւանդակը վերափոխեց պատերազմական գործողությունները, իսկ նրա դեմ դուրս եկան Մարկիանոս զորավարի զորքերը՝ օգնական ունենալով հայկական զորամասերը՝ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ եւ Բյուզանդական Հայաստանի զորաջոկատները՝ Հովհան պատրիկի առաջնորդությամբ: Ինչպես եւ սպասելի էր, Միհրան մարզպանը շուտով հայտնվեց ծանր կացության մեջ, որը պատճառ դարձավ պարսկական նոր բանակի ռազմաճակատ ուղարկելուն: Պարսկական բանակը հասավ մինչեւ Մելիտենե եւ Սեբաստիա, սակայն բյուզանդական եւ հայկական բանակներից խայտառակ պարտություն կրեց: Խոսրով արքան խուսափեց գերի ընկնելուց, սակայն թագուհին եւ մարգարտազարդ վրանը, մովպետան մովպետը եւ սրբազան կրակը ընկան թշնամի բանակների ձեռքը: Վերջինս, որ պարսիկներն Աթաշ էին կոչում, հանգրվանեց Եփրատ գետում, որտեղ ջրախեղդ արեցին նաեւ բազմաթիվ պարսիկ մեծամեծների: Սակայն բյուզանդացիները չկարողացան հաջողությունը զարգացնել, որովհետեւ Մարկիանոսին, որն ապստամբեց, հաջորդած Թեոդորոսն անհաջողություն կրեց, եւ պարսկական զորքերն ավերեցին ու կողոպտեցին հայկական երկրամասերը: Չնայած այս ամենին՝ պատերազմից հոգնած պարսից արքունիքը՝ ի դեմս Խոսրով Անուշիրվան արքայից արքայի, որոշեց խաղաղություն հաստատել այն պայմանով, որ հայ փախստական ապստամբ նախարարները հանձնվեն իրեն: Բյուզանդացիները դրան չհամաձայնեցին, որը փաստորեն ստիպեց պարսից արքային մեղմացնել իր քաղաքականությունը Հայաստանում՝ համընդհանուր ներում շնորհելով եւ մարզպան նշանակելով Վղոնճիհր Միհրան անունով մեկին: Պատմությունը Խոսրովի քաղաքականությունը մեղմելու խնդրում մեծ դեր է վերապահում Հայոց կաթողիկոսին:
Խոսրով Անուշիրվանը շուտով մահացավ, իսկ նրան հաջորդած Որմիզդը պատերազմը վերսկսեց նոր թափով, սակայն բյուզանդական բանակի գլուխ անցած Մարկիանոս կամ Մորիկ զորավարը, որին, չգիտես ինչու, հայկական ավանդական պատմությունը հայկական ծագում է վերագրում, պարսկական բանակներին պարտության մատնեց եւ գրավեց ոչ միայն Դվինը, այլեւ ավերեց Ատրպատականի երկրամասերը: Հաղթական պատերազմը նրան մեծ փառք բերեց, եւ նա Տիբերիոս կայսեր մահից հետո՝ 582 թ., կայսր հռչակվեց: Ռազմականապես խեղճացած պարսից կողմը հաշտություն առաջարկեց, եւ պատերազմական գործողություններն առժամանակ դադարեցին:
Պատերազմի վերսկսման պատճառ դարձան Որմիզդ արքայի եւ նրա զորավար Բահրամ կամ Վահրամ Չոբինի հակասությունները, որոնք հանգեցին բացահայտ երկպառակության: Պարսից զորավարը, որ հայտնի է նաեւ Վահրամ Պահլավ եւ Վահրամ Մեհեւանդակ անուններով, կովկասյան մասքթաց ցաղերին հաղթելուց հետո ավարի նշանակալից մասն ուղարկեց Որմիզդին, սակայն վերջինս ավելին պահանջեց՝ դրանով իսկ դրդելով իր զորավարին բացահայտ ապստամբության: Առիթից օգտվեցին բյուզանդացիները, որոնք նոր արշավանք ձեռնարկեցին, իսկ պարսից ավագանին միաբանվելով դավադրություն կազմակերպեց եւ սպանեց Որմիզդին ու գահ բարձրացրեց նրա որդուն՝ Խոսրովին: Թվում էր, թե դրանով կարգ ու կանոնը կվերականգնվի երկրում, սակայն Այսրկովկասում կանգնած պարսկական բանակն իր հերթին թագավոր հռչակեց Վահրամ Չոբինին, որը շատ չանցած հաղթականորեն մտավ Տիզբոն եւ տիրացավ Սասանյանների գահին: Երիտասարդ Խոսրովը, հայտնվելով անելանելի կացության մեջ, դիմեց հուսահատական քայլի՝ ապավինելով բյուզանդական կայսեր՝ Մավրիկիոսի պաշտպանությանն ու օժանդակությանը, իսկ Վահրամ Չոբինն էլ փորձեց ստանալ հայերի օգնությունը՝ պարտավորվելով վերականգնել Հայոց թագավորությունը՝ իր պատմական սահմաններով: Դժվար է ասել, թե ինչու, սակայն հայերը Վահրամ Չոբինին չօգնեցին, իսկ Մավրիկիոսը գործուն օժանդակություն ցույց տվեց Խոսրովին: Հովհան պատրիկը եւ Ներսես Հայկազնը հրաման ստացան Խոսրովին գահ բարձրացնել, իսկ նրանց օգնության եկան հայկական գնդերը՝ Մուշեղ Մամիկոնյան իշխանի առաջնորդությամբ: Չոբինը պարտվեց եւ սպանվեց, իսկ Խոսրովը, գահ բարձրանալով արդեն որպես Խոսրով Բ Պարվեզ, իր խոստմանը հավատարիմ՝ կայսրությանը հանձնեց Միջագետքի Դարա եւ Նփրկերտ քաղաքները, Հայկական մարզպանության մեծ մասը՝ բացառությամբ Դվնի, Վասպուրականի, Մոկքի եւ մի քանի այլ շրջանների, Վրաց մարզպանության նշանակալից հատվածը:
Խոսրովի գահակալությունը, ընդհանուր առմամբ, գոհունակությամբ ընդունվեց Պարսից տերության քրիստոնյաների կողմից: Խուժաստանցի Շիրինը, որ դավանանքով քրիստոնյա էր, Խոսրովի կինն էր եւ, ըստ երեւույթին, նշանակալից ազդեցություն ուներ արքայից արքայի վրա: Հասկանալի է, որ Պարսկահայաստանի քրիստոնյաներն իրենց համար հաջողություն էին համարում Խոսրովի գահ բարձրանալը: Սակայն բյուզանդական Հայաստանում Մավրիկիոսը լուրջ քայլեր ձեռնարկեց Հայոց Եկեղեցին կայսերական հոգեւոր իշխանություններին ենթարկելու ուղղությամբ: Արդեն 590 թվին բյուզանդական Հայաստանում նոր կաթողիկոսություն ստեղծվեց, եւ Հովհաննես Բագարանցին, որ Կոգովիտ գավառից էր, հաստատվեց կաթողիկոսական աթոռին, որի կենտրոնը դարձավ Ավան գյուղը: Հայ իրականության մեջ սա առաջին հակաթոռ կաթողիկոսությունն էր: Մովսես Բ Եղիվարդեցին շարունակեց հովվապետել Հայաստանի պարսկական հատվածում: Չնայած Հովհաննես Բագարանցու առաքինությունների մասին պատմիչների տեղեկություններին՝ նա, փաստորեն, երկփեղկեց Հայոց Եկեղեցին՝ հարելով քաղկեդոնականությանը եւ համակերպվելով կայսերական քաղաքականությանը: Ավելին. ոգեւորված իր կատարածից եւ հույս ունենալով, որ երախտապարտ Խոսրով Պարվեզը չի խանգարի իրեն՝ Մավրիկիոս կայսրը քայլեր ձեռնարկեց իր ազդեցությունը Պարսկահայաստանի եւ Մովսես կաթողիկոսի վրա տարածելու ուղղությամբ: Հրավիրվեցին մի շարք ժողովներ, որոնցից նշանավոր էր 589 թ. Կոստանդնուպոլսի ժողովը (թերեւս հրավիրվել է ավելի ուշ), որին հույն եպիսկոպոսների հետ մասնակցել են նաեւ 21 հայ եպիսկոպոսներ, որոնք ընդունել էին Քաղկեդոնի հավատը: Որ բյուզանդական Հայաստանի եպիսկոպոսները ստիպված էին եղել համակերպվել կայսրության քաղաքականությանը եւ ընդունել Քաղկեդոնի վարդապետությունը, առանձնապես զարմացնող իրողություն չէր, որովհետեւ հակառակ դեպքում կենթարկվեին բյուզանդական իշխանությունների հալածանքներին: Սակայն Մովսես Եղիվարդեցու պատվիրակներ Վրթանես եւ Գրիգոր վարդապետները, որոնք կայսրության հպատակներ չէին եւ Պարսկահայաստանից էին, հաստատորեն ջատագովեցին Հայ Առաքելական Եկեղեցու դավանությունը:
Ըստ երեւույթին, բյուզանդական Հայաստանի եպիսկոպոսները միշտ չէ, որ հավատքի հարցերում կատարյալ հնազանդություն էին պահպանում, որի պատճառով Մավրիկիոսի օրոք երեք ժողով գումարվեց Թեոդոսուպոլսում, որոնք նպատակ ունեին քաղկեդոնականությունը պարտադրել Արեւմտյան կամ բյուզանդական Հայաստանի հայ եպիսկոպոսներին, որոնք Սեբեոսի խոսքերով՝ հրամանը բանի տեղ չդրեցին եւ իրենց տեղերում հաստատ մնացին Հայոց ազգային Եկեղեցու դավանանքին: Սակայն այդ ժողովների վերաբերյալ մեզ մանրամասնություններ հայտնի չեն: Ընդդիմադիր եպիսկոպոսների մեջ առաջնորդներ էին համարվում Բասենի Մանասե եւ Հովհաննես Ամատունյաց եպիսկոպոսները, որոնց անունները պահպանել է «Գիրք թղթոց»-ը:
Հայերի ըմբոստ ոգին խորապես անհանգստացնոմ է ոչ միայն Մավրիկիոս կայսերը, այլեւ, ամեն ինչից դատելով, Պարսից Խոսրով Պարվեզ թագավորին: Բյուզանդական կայսրը խորհուրդ էր տալիս նրան հայկական զորագնդերը հանել Հայաստանից՝ կռվելու համար թշնամիների դեմ, քանի որ հայերը խոտոր եւ անհնազանդ ազգ են, որ գտնվում է նրանց միջեւ եւ պղտորում նրանց հարաբերությունները (Սեբեոս): Դրա արդյունքում կայսրն իր ենթակա հայերից կազմված զորքերն ուղարկեց Թրակիա՝ ավարների դեմ կռվելու, իսկ Պարսից արքայից արքան իր հպատակներին՝ Պարսից տերության արեւելյան սահմանները: Սակայն այդ քաղաքականությունը լոկ գրգռում էր հայերին՝ մղելով նոր ելույթների ու ապստամբությունների:
Քաղկեդոնականության հողի վրա՝ գնալով սրվում էին հայ եւ հույն ժողովուրդների հարաբերությունները: Հայերը խորշում էին հույներից՝ որպես հերձվածողներից, որը նրանց խիստ վիրավորում էր, իսկ հայերի համար էլ անտանելի էին հույների կողմից իրենց բռնի դավանափոխության փորձերը: Մավրիկիոս կայսեր փորձերը՝ հայերի շրջանում արմատավորել քաղկեդոնականությունը, բնավ չէր նպաստում երկրում նորմալ ու հանդարտ կացության ստեղծմանը եւ ժողովրդի համակրանքին արժանանալուն: Այսպես. երբ հույները, պատերազմից օգտվելով, Դվինի սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գանձերը վերցրեցին եւ տարան Կարնո քաղաք, դրանով միայն մեծացրին հայերի ատելությունն իրենց նկատմամբ: Ծանր էր հատկապես Մովսես կաթողիկոսի վիճակը, որը վատթարացել էր կայսեր եւ պարսից արքայի բարեկամական հարաբարությունների պայմաններում: Հայոց հայրապետը ոչ մի կերպ չէր ուզում քաղկեդոնականներին տեղի տալ եւ մերժում էր անգամ սահմանային Ազատ գետն անցնելը եւ «ուտել ի պատարագի զեփեալն ի փռան եւ ըմպել զջերմ բաժակն»:
Աննախանձելի կացության մեջ էին հայ նախարարներն ու զինվորականությունը: Մոտավորապես 595 թվի կողմերը կայսրը բյուզանդական Հայաստանից երկու զորագունդ ուղարկեց Բալկաններ՝ Սահակ Մամիկոնյանի եւ Սմբատ Բագրատունու գլխավորությամբ: Սակայն վերջինս չկամեցավ ենթարկվել եւ անգամ ապստամբելու փորձ կատարեց, որի գաղտնիքը բացվելուց հետո բյուզանդական իշխանությունները նրան ձերբակալեցին եւ տանելով Կոստանդնուպոլիս՝ նետեցին գազանների հոշոտմանը: Սակայն հայ աժդահան կարողացավ արջին բռնցքահար անել, խորտակել ցլի եղջյուրները եւ նրան կճղակահան փախցնել կրկեսի արենայից, ինչպես նաեւ խեղդել առյուծին՝ խռչափողից խեղդելով, որի վրա զարմացած կայսրուհին եւ պալատականները խնդրեցին Մավրիկիոսից՝ ազատել նրան: Սակայն Սմբատ Բագրատունուն չթույլատրվեց այլեւս վերադառնալ հայրենիք: Նա ուղարկվեց կայսրության հեռավոր կղզիներից մեկը, այնուհետեւ Աֆրիկա՝ զինվորական տրիբունի պաշտոնով: Մեզ անհայտ պայմաններում հայ անվանի զորականին հետագայում հաջողվում է անցնել Պարսկաստան եւ արժանանալ Խոսրով Պարվեզի հովանավորությանը: Այսուհանդերձ՝ Խոսրովի անմիջական ծառայության մեջ գտնվող հայ նախարարները նույնպես առանձին վստահությունից չէին օգտվում: Չնայած իրենց մատուցած ծառայություններին՝ ամբաստանվելով հորեղբոր կողմից՝ գլխատվեց Ստեփանոս Սյունին, իսկ Կոտիտ Ամատունին նենգաբար սպանվեց Մծբնի ճանապարհին: Պարսից արքայից արքայի շնորհներին հատկապես արժանացավ Սմբատ Բագրատունին: Արեւելյան տերության թշնամիների դեմ տարած հաղթանակների համար Խոսրովը նրան նշանակեց Վրկանից մարզպան եւ մեծամեծ նվերներ տվեց, այդ թվում իր հոր՝ Որմիզդի կամարն ու սուրը: Հայտնվելով Վրկանում՝ Սմբատ Բագրատունին հայտնաբերում է այդ կողմերն աքսորված եւ ծանր վիճակում հայտնված քրիստոնյաների, որոնք անգամ իրենց լեզուն մոռացել էին: Նրանց մեծ մասը հայեր էին, չնայած կային հույներ եւ ասորիներ, որոնք գերեվարվել էին կայսրության կողմերից: Մարզպանի կարգադրությամբ նրանց թույլատրվեց ազատորեն դավանել քրիստոնեությունը, եւ դպրոցների միջոցով հնարավոր եղավ վերականգնել մոռացված լեզուն: Աքսորվածներից Աբել անունով երեցը մարզպանի կողմից ուղարկվեց Հայաստան, եւ Մովսես կաթողիկոսը նրան ձեռնադրեց եպիսկոպոս՝ այդ հեռավոր երկրամասը վերածելով Հայոց Եկեղեցու վիճակի կամ թեմի, որը գոյություն ուներ Հովհաննես Դրասխանակերտցու օրերում անգամ: Ինչ վերաբերում է մարզպանին, ապա նրա իշխանությունը տեւեց մինչեւ 607 թիվը՝ 8 տարի:
Պատմությունը Հայաստանի համար նոր փորձություններ էր պատրաստել Մովրիկիոս կայսեր սպանությամբ, որի արդյունքում գահին տիրացավ Փոկասը: Խոսրով Պարվեզը խորապես ըմբռնեց իրեն տրված հիանալի հնարավորությունը եւ իբր թե իր հովանավոր կայսեր՝ Մավրիկիոսի որդու՝ Թեոդոսի իրավունքները պաշտպանելու պատրվակով զորքերը շարժեց կայսրության դեմ՝ օգտվելով նաեւ այն հանգամանքից, որ Եգիպտոսում Հերակլ եւ Միջագետքում Ներսես զորավարները զենք էին բարձրացրել Փոկասի դեմ: Պատերազմական գործողությունները հիմնականում մղվում էին Հայաստանում, որի հետեւանքով երկիրն ավերվեց եւ կողոպուտի ենթարկվեց: Գտնվելով երկու տերությունների իշխանության ներքո՝ հայերը ստիպված էին կռվել նրանց բանակում՝ ոչնչացնելով միմյանց եւ ավերելով իրենց հայրենիքը: Հայ իշխաններից Ատատ Խորխոռունին, որ չկամենալով Թրակիայում կռվել՝ 601 թվին անցել էր պարսիկների կողմը, լսելով Մավրիկիոսի սպանության մասին, փորձեց կրկին անցնել բյուզանդացիների ճամբարը, սակայն պարսիկների կողմից ձերբակալվեց եւ բրածեծ արվելով սպանվեց: Այսպիսի դժնդակ պայմաններում էր գտնվում երկիրը, երբ ծնունդ առավ Վրաց Եկեղեցու անջատման խնդիրը:
Հարկ է նշել, որ Վրաց Եկեղեցին, եթե ոչ Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակներից, ապա շատ չանցած, երբ քրիստոնեությունը երկրում վերածվեց պաշտոնական կրոնի, ճանաչեց Հայոց Եկեղեցու գերիշխանությունը: Վրաց կաթողիկոսները ձեռնադրվում էին հայոց հայրապետների կողմից եւ դավանական խնդիրներում հետեւում էին հայերին ու մասնակցում հայոց եկեղեցական ժողովներին՝ որպես նույն Եկեղեցու հետեւորդներ: Վրաց Սամվել կաթողիկոսի մահից հետո Մովսես Եղիվարդեցին կաթողիկոս ձեռնադրեց Կյուրիոնին, որը մինչ այդ Այրարատի քորեպիսկոպոսներից էր: Սա ազգությամբ վրացի էր՝ Ջավախքի Սկուտրի գյուղից, հմտացել էր վրաց եւ հայ դպրություններում եւ հունարենի մեջ խորանալու համար՝ 15 տարի հաստատվել Փոքր Հայքի Նիկոպոլիս քաղաքում: Գալով Դվին՝ Կյուրիոնը դարձավ հայրապետարանի սպասավոր՝ սկզբում վանաց երեցի, իսկ այնուհետեւ՝ քորեպիսկոպոսի պաշտոնով: 598 թվին՝ Հայոց կաթողիկոսի աթոռակալության 25-րդ տարում, նա ձեռնադրվեց վրաց եպիսկոպոսապետ: Հարկ է նշել, որ մինչ այդ ունեցած իր գործունեությամբ նա կաթողիկոսին կասկածելու առիթներ չէր տվել, սակայն հայտնվելով վրաց կաթողիկոսի աթոռին՝ Կյուրիոնը միաբնակությունից շրջադարձ կատարեց դեպի քաղկեդոնականություն: Հավանաբար նա այդ գաղափարին էր եկել դեռեւս Նիկոպոլսում գտնվելու շրջանում, սակայն կարողացել էր իր մտքերը թաքցնել Դվնում սպասավորելու ամբողջ շրջանում: Իրականում խնդիրն ավելի բարդ էր եւ բնավ էլ չէր հանգում սոսկ Կյուրիոնի անձնական ցանկություններին: Ինչպես վերը նշվեց, կայսրությունը, գրավելով Հայաստանի մեծ մասը, հիմք էր դրել հայ քաղկեդոնիկ կաթողիկոսության: 591 թվի պայմանագրով Վիրքի մեծ մասը նույնպես անցել էր կայսրությանը՝ պատճառ դառնալով, որ քաղկեդոնականության դիրքերն ամրանան: Խոսրով Պարվեզը, որ երախտագիտությամբ հիշելով Մավրիկիոսի օգնությունը՝ քաղկեդոնականության դեմ քայլեր էր ձեռնարկում, իր համակերպվելու քաղաքականությամբ միայն ջուր էր լցնում քաղկեդոնականության ջրաղացին: Նման պայմաններում Կյուրիոնը, որ անշուշտ հեռուն գնացող ծրագրեր էր մտմտում, չէր կարող չնկատել քաղկեդոնականության ուժեղացումը, որը եւ նրան մղեց անջատողական գործողությունների: Խորամանկորեն գործելով՝ նա չխզեց իր հարաբերությունները Հայոց Եկեղեցու հետ, եւ քանի դեռ կենդանի էր Մովսես Եղիվարդեցին, նա բացահայտ նրա դեմ հանդես գալ չէր համարձակվում, սակայն վիճակն աստիճանաբար փոխվեց Մավրիկիոս կայսեր սպանությունից հետո:
Նիկոպոլսում գտնվելու շրջանում Կյուրիոնը բարեկամացել էր Կիս անունով խուժաստանցի մի պարսիկի հետ, որը նեստորական էր: Քաղկեդոնականության հարցում նրանց հայացքների միանմանությունը մերձեցրեց երկու հոգեւորականներին, եւ Կիսը Կյուրիոնի կաթողիկոսանալուց հետո եկավ Վիրք եւ եպիսկոպոս ձեռնադրվեց նրա կողմից: Երբ Կիսի գործունեությունը, որպես նեստորականի, շատերի կողմից առանձին ուշադրության չէր էլ արժանանում, դրա վտանգավոր հետեւանքներին անդրադարձավ Ցուրտավի Մովսես եպիսկոպոսը, որ ազգությամբ հայ էր, հայ եւ վրաց դպրությունների մեջ հմուտ անձ եւ Ցուրտավի եպիսկոպոս էր ձեռնադրվել Կյուրիոնի կողմից՝ նրա աթոռակալության առաջին տարում: Մովսեսը Կիսի գործունեության եւ Կյուրիոնի՝ նրան հովանավորելու մասին տեղյակ պահեց Հայոց կաթողիկոսին, որը փորձեց հայրաբար խրատել վրաց կաթողիկոսին՝ ձգտելով հեռու պահել գայթակղություններից: Կյուրիոնը պատրաստակամությամբ ընդունում է Մովսեսի հրամանները եւ անգամ հայտնում, որ իբր խուժիկ եպիսկոպոսը զղջացել է իր գործերի համար: Մինչեւ Հայոց կաթողիկոսի մահը Կյուրիոնը նոր խնդիրներ չհարուցեց, սակայն Կիսին պահեց իր մոտ:
Մովսես Եղիվարդեցին իր կյանքի վերջին տարիներին իրեն օգնական էր կարգել Վրթանես Քչկանորդի Քերթող վարդապետին, որը Սյունյաց դպրոցի ներկայացուցիչներից էր՝ թերեւս ծնունդով էլ այդ երկրամասից: Կաթողիկոսի մահից հետո, երբ հայրապետական աթոռը 604-607 թթ. թափուր էր մնացել, նա վարեց տեղապահության պաշտոնը: Թե ինչո՞ւ էր կաթողիկոսական աթոռը թափուր մնացել, պատմիչները ոչինչ չեն հայտնում: Համենայն դեպս, Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ պատճառը, թերեւս, Հովհաննես Բագարանցու խնդիրն էր: Ըստ երեւույթին, հայ հոգեւորականությունը եկեղեցական պառակտումը վերացնելու նպատակով, առավել եւս, որ բյուզանդական Հայաստանի հայ եպիսկոպոսների մեծ մասը հակառակ էր քաղկեդոնականությանը, փորձել է Հովհաննես Բագարանցուն դարձնել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս եւ բերել Դվին: Սակայն հետագա անցքերը, հավանաբար, խափանել են այդ մտադրությունը:
Վրթանեսի տեղապահության շրջանում երկու տերությունների միջեւ պատերազմական ակտիվ գործողություններ էին մղվում: Պարսկական զորքերը, ղեկավարվելով արքայի կողմից, գրավում են Դարա եւ Ուռհա քաղաքները, իսկ թագավորի կողմից շուտով զորահրամանատար կարգված Խոռյամ Ռազմանը հաղթական կռիվներով գրավեց Ասորիքը եւ հասավ մինչեւ Անտիոք: Պարսկական զորքերը հաջողությունների հասան նաեւ Հայաստանում, որտեղ հրամանատարներ էին Վեհ-Ջվանանը եւ Սինետամ-Խոսրովը: Այդ իրադրության պայմաններում բյուզանդացիները կրկին փորձեցին հայերին քաղկեդոնական դարձնել՝ երկու կաթողիկոսությունները միացնելու եւ Հովհաննես Բագարանցուն կաթողիկոս հռչակելու միջոցով: Այդ մասին է հավաստում բյուզանդական Հայաստանում ստրատելատ կարգված Սորմենասի նամակը Վրթանես եպիսկոպոսին, որում առաջարկ էր արվում եպիսկոպոսների եւ երեւելի քահանաների ժողով գումարել, միաբանության ու համաձայնության գալ՝ դառնալով մեկ հոտ եւ մեկ հովիվ: Վրթանեսը՝ որպես տեղապահ, խիստ պատասխան է ուղարկում՝ հանդիմանելով նրան քաղկեդոնականությունը չընդունող եկեղեցականներին հալածելու համար եւ մեկ առ մեկ մերժում է Սորմենասի նախատինքով լի բացատրությունները: Բյուզանդացիներին կոչ էր արվում իրենց երկրում տարածված բազմաթիվ աղանդների շփոթությունները վերացնել եւ նոր միայն փորձել հայերին կրոնական դասեր տալ: Վրթանեսը բյուզանդական ստրատելատի՝ ժողով հրավիրելու առաջարկը պարզապես մատնում է լռության: Պետք է նշել, որ հայ եւ բյուզանդական Եկեղեցիների միաբանությանը դեմ էին ոչ միայն Պարսկահայաստանի եպիսկոպոսները եւ մասնավորապես Վրթանեսը, այլեւ բյուզանդական Հայաստանի շատ եպիսկոպոսներ, որոնց մեջ առանձնանում էին Մանասեն եւ Հովհաննեսը:
Վրթանեսի տեղապահության ժամանակ տեղի ունեցավ խոտաճարակների նահատակությունը, որոնց մասին տեղեկացնում է Մամիկոնյան պատմիչը: Սրանք թվով յոթն էին, որոնցից չորսը, պատմիչի խոսքերով, հունաց կողմերից էին, իսկ երեքը՝ Սագաստանից: Նրանք հաստատվում են Իննակնյան վանքի մոտ գտնվող Ավետյաց բլրի քարայրներում՝ շուրջ 584 թվին: 20 տարի անց, երբ պատերազմական գործողություններ ծավալվեցին երկու տերությունների միջեւ, Գլակա Սբ Կարապետի վանքն իր ունեցած հարստություններով գրգռեց պարսիկների ախորժակը, եւ միաբանները, գանձերը թաքցնելով, ցրվեցին: Այդ ժամանակ, սրբավայրը պահպանելու համար, այնտեղ հաստատվեցին խոտաճարակները, որոնք շուտով ենթարկվեցին գանձեր չհայտնաբերած պարսկական զորամասի դաժան հաշվեհարդարին: Սկզբում գլխատվեց խոտաճարակների առաջնորդ Պոլիկարպոսը, իսկ այնուհետեւ՝ Թեովնասը, Սիմեոնը, Հովհաննեսը, Եպիփանը, Դիմառիոսը եւ Նարկիսոսը: Միայն երեք օր անց, երբ պարսիկներն արդեն հեռացել էին, մի խումբ միաբաններ, վերադառնալով վանք, նրանց դիակները հողին հանձնեցին Անտոնի եւ Կրոնիդեսի գերեզմանների մոտակայքում: Նահատակությունը տեղի ունեցավ 604 թվականի քաղոց ամսի 4-ին՝ հիգշաբթի օրը՝ ժամը 9-ին:
Օգտվելով Մովսեսի մահից եւ կաթողիկոսական աթոռի թափուր վիճակից՝ կրկին ասպարեզում հայտնվեց Կյուրիոնը, որի կարծիքով՝ ինքը դիրքով ավելի բարձր էր, քան Հայոց կաթողիկոսության տեղապահը: Նա իր բարկությունը թափեց Ցուրտավի եպիսկոպոս Մովսեսի վրա, որը Կիսի ձեռնադրության խնդիրն էր հարուցել Հայոց կաթողիկոսի մոտ: Մովսեսն ազգությամբ հայ էր՝ Տաշիր գավառի Մեհենկերտ գյուղից: Մանուկ հասակից հաստատվելով Ցուրտավում՝ նա ձեռք էր բերել Կյուրիոնի համակրանքն ու սերը եւ նրա կողմից ձեռնադրվել եպիսկոպոս: Մովսես եպիսկոպոսը կատաղի հակաքաղկեդոնական էր եւ քննադատում էր վրաց կաթողիկոսի բռնած դիրքը: Դա նրան հաջողվում էր, քանի որ վարչականորեն գտնվելով Վրաց մարզպանության մեջ՝ Ցուրտավն ու իր շրջակայքը հայկական երկրամասեր էին՝ հայաշատ բնակչությամբ, որտեղ գտնվող Շուշանիկի գերեզմանը հայության համար վաղուց ի վեր դարձել էր ուխտատեղի: Ցուրտավի վիճակում ժամասությունը կատարվում էր հայերեն եւ վրացերեն: Գավառի հայությունը շատ ամուր էր միաբնակության մեջ, ուստի եւ Կյուրիոնը փորձ արեց վերացնելու այդ խոչընդոտը: Հայոց Մովսես կաթողիկոսի մահվան երրորդ տարում Կյուրիոնը նրան իր մոտ կանչեց, եւ չներկայանալու պատճառով հրամանը երիցս կրկնվեց: Մովսես եպիսկոպոսը ստիպված եղավ ներկայանալ Կյուրիոնին, որը տեղի ունեցավ Վրաց կաթողիկոսարանում՝ Տփղիսի Սբ Սիոն եկեղեցու գավթում: Սակայն կաթողիկոսարանի սպասավորները նրան թույլ չտվեցին հանդիպել Կյուրիոնի հետ, եւ Մովսեսը հարկադրված իջեւանեց իրեն ծանոթ Հակոբ քահանայի տանը, որը գտնվում էր եկեղեցու մերձակայքում: Նա ինն օր սպասեց ընդունելության արժանանալու համար, սակայն վրաց կաթողիկոսը, թերեւս բանակռվից խուսափելու պատճառով, լռություն էր պահպանում: Երբ Մովսեսն այս երկարատեւ սպասումը բավարար նկատեց, որոշեց վերադառնալ իր վիճակը: Կյուրիոնը սպառնալիքներ տեղաց եւ եպիսկոպոսի դեմ գրգռեց մի շարք իշխանների եւ ազգությամբ վրացի խաժամուժ ամբոխին: Նման պայմաններում անհանգստանալով իր կյանքի համար՝ նա թողեց Ցուրտավը եւ տեղափոխվեց Արագածոտնի Սբ Հովհաննեսի վանք, որտեղ հյուրընկալվեց Բաբելաս վանահոր կողմից: Գտնվելով Սբ Հովհաննեսի վանքում կամ Հովհաննավանքում՝ Մովսես եպիսկոպոսը փորձեց Կյուրիոնին դիմագրավել, իսկ վերջինս էլ իր հերթին աշխատում էր նրա ազդեցությունը կոտրել Ցուրտավում: Հովհաննավանքում Մովսեսը գրում է ցուրտավացիներին ուղղված նամակը, որը համառոտված պահպանել է Ուխտանեսի երկասիրությունը, իսկ ամբողջությամբ տեղ է գտել «Գիրք թղթոց»-ի մեջ: Նամակում նա անդրադառնում է նեստորականությանն ու քաղկեդոնականությանը, տալիս է դավանաբանական բացատրություններ եւ իր հոտին կոչ է անում ամուր մնալ հնավանդ դավանանքին: Առանձին արդյունքի չհասնելով՝ նա ստիպված է լինում դիմել Հայոց կաթողիկոսությանը, որը բոլորովին անտեղյակ էր կատարվածից: Վրթանես եպիսկոպոսը նույնպես շրջագայական է ուղարկում, որին ի պատասխան՝ ցուրտավացիները նրան եւ իրենց եպիսկոպոսին հավաստում են իրենց հաստատամտությունը դավանական հարցերում: Միաժամանակ նրանք Մովսեսին հայտնում են, որ եթե նա իր վիճակը չդառնա, իրենք եւս ստիպված կլինեն վիճակը թողնել եւ հեռանալ: Դժվար չէ տեսնել, որ ցուրտավացիների հայտարարությունները լոկ բացահայտում են Կյուրիոնի անտեղի եւ անտանելի վարքագիծը:
Համոզվելով ցուրտավացիների հաստատակամության մեջ՝ Մովսես եպիսկոպոսը շատ չանցած գրում է իր երկրորդ նամակը՝ խնդրելով Վրթանեսին նամակ գրել ուղղակի Կյուրիոնին, Ատրներսեհ բդեշխին, նրա ազգականներ Վահան եւ Բրղմիհր իշխաններին ու Պետրոս եպիսկոպոսին: Վրթանեսը նամակը սիրով ուղարկում է Կյուրիոնին, Ատրներսեհին ու իշխաններին եւ առանձին թուղթ էլ առաքում է Պետրոս եպիսկոպոսին: Կյուրիոնն այս անգամ իրեն պարզապես լկտի պահեց: Սկզբում չկամեցավ անգամ նամակը կարդալ, իսկ երբ այնուամենայնիվ կարդաց եւ համոզվեց, որ իրեն ուղղափառության դաս են տալիս, հայտարարեց, թե նամակը կուղարկի Երուսաղեմի աթոռ, որը թող որոշի ուղղափառության խնդիրը: Երուսաղեմի աթոռ էլ դիմում էր, որովհետեւ այն բռնադատությամբ ընդունել էր քաղկեդոնականությունը: Պատասխան գրեց Կյուրիոնը թե ոչ, հստակ հայտնի չէ: Որոշ սկզբնաղբյուրների համաձայն՝ նա ոչ միայն չպատասխանեց, այլեւ թույլ չտվեց, որ պատասխան նամակ գրի Պետրոս եպիսկոպոսը: Իսկ Ուխտանեսը հակված է կարծելու, որ այն կորել է, քանի որ ոչ արժանի եւ պատշաճ համարվելով՝ «Գիրք թղթոց»-ի մեջ տեղ չի գտել: Թերեւս ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, որի կարծիքով, ամենայն հավանականությամբ, Կյուրիոնը պատասխան չտվեց, սակայն Վահան եւ Բրղմիհր իշխանները եւ Պետրոս եպիսկոպոսը պատասխանեցին Վրթանես տեղապահին: Դրանից հետո էլի նամակներ գրվեցին, սակայն Կյուրիոնի բռնած դիրքը չփոխվեց:
Նոր կաթողիկոսի ընտրության հարցը հիշյալ երեք տարիների ընթացքում մշտապես մնաց օրակարգում: Այդ խնդիրը խիստ իրական դարձավ, երբ Վրկանի մարզպան Սմբատ Բագրատունին 8 տարի պաշտոնավարելուց հետո հայրենիք վերադառնալու իրավունք ստացավ եւ հրաման՝ Դվնում շինելու Սբ Գրիգորի եկեղեցին, որը երկրաշարժից ավերվել էր: Նա պարսից արքայից խնդրեց թույլտվություն՝ ընտրելու կաթողիկոս: Որոշ տվյալների համաձայն՝ նա եղել է Հայոց մարզպան, ինչպես գրում են Սեբեոսը եւ Ասողիկը, սակայն դրան խանգարիչ հանգամանքներ կան: Թերեւս ճիշտ է Մ. Օրմանյանը՝ գտնելով, որ նրան բացառիկ լիազորություններ էին տվել կրոնական հարցերը կարգադրելու համար:
Սմբատ Բագրատունին, գալով Հայաստան, բանակցություններ սկսեց Հայոց երկու հատվածների եպիսկոպոսների հետ եւ նրանց հետ միաբանվելով՝ Հովհաննես Բագարանցուն հակաթոռ հայտարարեց եւ ձեռնամուխ եղավ կաթողիկոսի ընտրությանը: Հրավերներ ուղարկվեցին բոլոր եպիսկոպոսներին, սակայն Դվին ժամանեցին միայն 50 եպիսկոպոս եւ 390 վարդապետ ու քահանա: Եկողների մեջ էին Թեոդորոս Մարդպետական, Հովհաննես Արծրունյաց, Քրիստափոր Սյունյաց, Բասենի Մանասե, Աբրահամ Ռշտունյաց, Հովհաննես Ամատունյաց, Գրիգոր Անձեւացյաց, Գողթան Սիոն, Ահարոն Մեհնունյաց, Ներսես Բուժունյաց, Էլո Յոհանիկ եւ Առնոյի Թադեոս եպիսկոպոսները: Որքան էլ զարմանալի լիներ, մեծ թվով եպիսկոպոսներ էին եկել բյուզանդական մասից, որոնցից հական-հանվանե հիշվում են ընդամենը երկուսը: Սակայն նրանց թիվն անհամեմատ մեծ էր: Ցավոք, 38 եպիսկոպոսների անունները չեն պահպանվել: Այսուհանդերձ տեղին է ընդգծել, որ ժողովին տոն էին տալիս Հայաստանի պարսկական հատվածի եպիսկոպոսները:
Ժողովականների առաջին նիստը գումարվեց 607 թ. մարերի ամսի սկզբին, որն այդ տարում համապատասխանում էր մարտի 25-ին: Չնայած հավաքվել էին կաթողիկոսի ընտրության նպատակով, ընտրությունը խափանվեց: Պատճառն անշուշտ այն էր, որ հավաքվածների մեծ մասը հարել էր քաղկեդոնականությանը, մյուսներն ընկել էին փառասիրության եւ աչառության գիրկը, տուրք տվել տգիտությանը եւ հանդես բերել անձեռնհասություն: Ժողովը ստիպված եղավ անդրադառնալ դավանաբանական խնդիրներին, նորոգեց նախկին ազգային ժողովների որոշումները, մերժեց զանազան հերձվածները՝ մասնավորապես Քաղկեդոնի ժողովը եւ Լեւոնի տոմարը: Ժողովը կարգադրեց ուղղափառության դառնալու կամ ուղղափառությունը հավաստելու յոթ կանոնները: Կաթողիկոսի ընտրությունը հասկանալի պատճառներով թողնվեց ժողովի երկրորդ գումարմանը: